Ο Άγιος Παύλος ο Απόστολος

Ο Απόστολος Παύλος η ηρωικότερη αποστολική μορφή της πρώτης Χριστιανικής περιόδου, υπήρξε ο κατ’ εξοχήν Απόστολος των Εθνών, ο μοναδικός  διδάσκαλος  και  ο σπουδαιότερος παιδαγωγός της Οικουμένης, ο  εκκλησιαστικός  αγωνιστής και  φυτουργός της  Εκκλησίας. Οι Πατέρες της Εκκλησίας εκφράζονται με το μεγαλύτερο θαυμασμό  και  εξυμνούν  με  τα  καλύτερα λόγια την  προσωπικότητά του, το καταπληκτικό ιεραποστολικό έργο του και τη μοναδική διδασκαλία του. Μάλιστα ο  κυριότερος  ερμηνευτής του, ο  Άγιος  Ιωάννης ο Χρυσόστομος, εκ των κορυφαίων πατέρων της Εκκλησίας, εύστοχα τον χαρακτηρίζει ως  «τον  πρώτον  μετά τον Ένα»  και συνιστά  «μη  θαυμάζειν μόνον αλλά  και  μιμείσθαι  το αρχέτυπον τούτο της αρετής». Άριστος  γνώστης  της  ελληνικής  γλώσσας  και  παιδείας, έφερε το αληθινό φως της θεογνωσίας, το φως του Ευαγγελίου από την Ανατολή   στη  Δύση.

Ο Απόστολος  Παύλος   γεννήθηκε  στην  Ταρσό  της  Κιλικίας, μεταξύ των  ετών 5 – 15 μ.Χ., από  Ιουδαίους  γονείς  της  φυλής  Βενιαμίν, η  οποία μαζί  με τη  φυλή  του  Ιούδα  θεωρούνται οι μόνες καθαρές φυλές. Κατείχε τη ρωμαίκή υπηκοότητα από τον πατέρα του, ο οποίος ήταν Ρωμαίος πολίτης, δικαίωμα το οποίο απέκτησε  και  ο  ίδιος  και  από  το οποίο  φαίνεται  ότι  ο  κάτοχός  του καταγόταν από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας της Κιλικίας. Στο εβραϊκό του αρχικό όνομα Σαούλ ή Σαύλος, κατά τη γνωστή τότε συνήθεια  των Ιουδαίων της διασποράς να χρησιμοποιούν διπλή ονομασία, προστέθηκε αργότερα δεύτερο  όνομα – και  ως  Ρωμαίος πια πολίτης – το  χρησιμοποιούμενο στις Πράξεις ελληνικό  ή ρωμαϊκό  όνομα  Παύλος, ομόηχο  του  Ιουδαϊκού Σαύλος (Σαύλος – Παύλος).

Ο Άγιος Ιερώνυμος, έχοντας υπ’ όψιν του κάποια αρχαία παράδοση αναφέρει  ότι  ο  Παύλος  καταγόταν  από τα Γίσχαλα ή Κίσχαλα (Gischala) της Γαλιλαίας της Παλαιστίνης, πράγμα που σημαίνει ότι κάποιος, ενδεχομένως, από τους προγόνους του καταγόταν από τα Κίσχαλα.

Κατά την  όγδοη  ημέρα  από  της  γεννήσεώς  του  ο  Παύλος περιτμήθηκε, γεγονός  που αποδεικνύει  ότι  οι  γονείς  του  ήταν  ευσεβείς και  νομοταγείς, άν  και  ήταν  ελληνιστές, όπως  και  ο  ίδιος  ο  Παύλος ήταν  ελληνιστής  της  διασποράς.

Στὴν πόλη  τῆς Ταρσοῦ   ἡ  Ιουδαϊκή παροικία διατηρούσε  τα  ήθη και  έθιμά  της  και  την  κοινωνική  ζωή  της  γύρω  από  τη  Συναγωγή που  ήταν  το  πνευματικό  κέντρο. Η  Συναγωγή  αποτελούσε, επίσης, το κέντρο  της λατρείας της θρησκείας, της προσευχής  και  της  διδαχής  του λόγου  και  του  Νόμου του  Θεού. Γαλουχημένος  ο  Παύλος  μέσα  σε αυτό  το περιβάλλον ευσεβείας άκουσε για το  σεβασμό  στους Πατριάρχες  και τους Προφήτες και  διδάχθηκε  για την τήρηση του Νόμου με ζήλο. Μεγαλωμένος σ’ ένα τέτοιο αυστηρό θρησκευτικό ιουδαϊκό  περιβάλλον  ο  Παύλος  απέκτησε  βαθιά  συνείδηση της μεγάλης σημασίας που είχε η τήρηση του  Νόμου για την επιβίωση  του λαού του Ισραήλ, αλλά και την ελπίδα   απελευθερώσεώς του  από  τους Ρωμαίους. Έτσι  έμαθε  τη μητρική του γλώσσα και τα ελληνικά γράμματα πιο πολύ σε ιουδαϊκό παρά σε ελληνικό περιβάλλον και η παίδευσή του και η όλη ανατροφή του ήταν αυστηρά  ραββινική και εβραϊκή. Άλλωστε  η  εβραϊκή – αραμαϊκή  γλώσσα  θα  πρέπει να ομιλείτο  και  στο  σπίτι  του, γιατί  έτσι  εξηγείται  και  η  ευχέρειά  του  να προσφωνήσει αργότερα τους συγκεντρωμένους στα Ιεροσόλυμα  «τη εβραΐδι  διαλέκτω».

Μάλιστα στις Πράξεις αναφέρεται ότι στα Ιεροσόλυμα υπήρχε ανιψιός του Παύλου, υιός της αδελφής του. Φαίνεται ότι ο Παύλος είχε έγγαμη αδελφή εγκατεστημένη στα Ιεροσόλυμα, στην οικία της οποίας ίσως διέμενε ο  ίδιος  κατά  το  διάστημα των  εκεί  σπουδών  του. Και  αυτός, ενδεχομένως, να υπήρξε και  ένας ακόμη λόγος ή ο  κύριος λόγος να μεταβεί  στα  Ιεροσόλυμα  για  συμπληρωματικές  σπουδές.

Στα  Ιεροσόλυμα ο Παύλος σπούδασε παρά τους πόδας του συνετού φαρισαίου διδασκάλου Γαμαλιήλ (πρεσβυτέρου εγγονού του Χιλλέλ), ο οποίος  ήταν  «τίμιος παντί τω  λαώ»  και, κατά  το Ταλμούδ, ήταν γνώστης της ελληνικής φιλολογίας και ενεθάρρυνε τις ελληνικές σπουδές. Από αυτόν το φαρισαίο διδάσκαλό του Γαμαλιήλ, ο Παύλος διδάχθηκε, όσο λίγοι, την ιουδαϊκή θεολογία και  έτσι το ύφος του, η θεολογική  μέθοδος  και  η  χρήση  της  Γραφής  τον  εμφανίζουν  ραββίνο της  πιο  αυστηρής  και  καθαρής  μορφής·  νωρίς  εντάχθηκε  στην  τάξη των  Φαρισαίων, αν  βέβαια  δεν  ανήκε  σ’ αυτήν  από  τους  γονείς  του, και έγινε ζηλωτής και  βαθύς  γνώστης  όχι  μόνο  θεωρητικά αλλά  και πρακτικά  των πιο σπουδαίων και  σημαντικών ζητημάτων του  Νόμου. Έτσι διέθετε όλα τα απαραίτητα εφόδια ενός άριστα καταρτισμένου νομοδιδασκάλου  και  επιδέξιου χειριστού της ραββινικής διαλεκτικής.

Ο  Παύλος διακρινόταν για το ζήλο στο  έργο του, την αγαθότητα των προθέσεών του και  τις φυσικές  ικανότητες, αλλά  και  την  ευρύτητα  του πνεύματος, την ανησυχία και δυναμικότητά του, προσόντα τα οποία ανέμεναν  στην κατάλληλη στιγμή να αξιοποιηθούν. Αυτή η εμπνευσμένη και  δυναμική  προσωπικότητα  έγινε  τελικά  το  όργανο της  θείας Χάριτος και  χρησιμοποιήθηκε για την πραγματοποίηση του θείου σχεδίου. Άλλωστε μέσα στο στάδιο της θείας βουλής τόσο οι ανθρώπινες  ικανότητες όσο  και  γενικότερα  ο  ανθρώπινος  παράγοντας κατευθύνονται μέσα στην πορεία της ιστορίας της ανθρωπότητας και καθοδηγούνται  στην  επίτευξη του  σκοπού  της  σωτηρίας  του  κόσμου και  των ανθρώπων. Η Χάρη του Θεού δεν άφησε την ικανή αυτή προσωπικότητα να συνεχίσει να στρέφεται εναντίον των πιστών του Ευαγγελίου.

Μαρτυρίες  ότι  ο  Παύλος  εγνώρισε  κατ’ άνθρωπον τον Κύριο δεν έχουμε, εκτός  από  κάποιο  υπαινιγμό  του  ιδίου:  «ει δε και εγνώκαμεν κατά σάρκα Χριστόν, αλλά νυν ουκέτι γινώσκομεν». Φαίνεται όμως ότι επισκέφθηκε  τα  Ιεροσόλυμα  μετά  το  30 μ.Χ.

Κατά το μαρτυρικό θάνατο του Πρωτομάρτυρος Στεφάνου «νεανίας» ακόμη φύλαγε τα ρούχα που απέθεσαν στα πόδια του εκείνοι που λιθοβόλησαν τον Πρωτομάρτυρα:  «και οι μάρτυρες απέθεντο τα ιμάτια αυτών  παρά  τους  πόδας  νεανίου καλουμένου Σαύλου».

Με το όραμα της Δαμασκού, κατά υπερφυσικό και μοναδικό τρόπο, ο Χριστός τον κάλεσε στο έργο του κηρύγματος του Ευαγγελίου. Η εμφάνιση  όμως  αυτή  δεν  ήταν  μία  υποκειμενική  αντίληψη του Παύλου, αλλά  ένα  γεγονός  αντικειμενικό και ιστορικό, καθώς συνάγεται  τούτο  και  από  τη  σημασία που του αποδίδει ο ίδιος ο Παύλος. Τον ξεχωρίζει από τις άλλες αποκαλύψεις και οπτασίες, που κατά καιρούς  είχαν γίνει σ’ αυτόν  ακόμη  και  από  την  αρπαγή του μέχρι  του  τρίτου ουρανού για την οποία, όπως  ομολογεί, δεν ήταν βέβαιος  άν  ήταν  σωματική ή όχι. Αντιθέτως, για την εμφάνιση του  Ιησού στο όραμα της Δαμασκού είναι απόλυτα βέβαιος ότι υπήρξε σωματική, και μάλιστα την συναριθμεί με τις λοιπές εμφανίσεις του Κυρίου, που έγιναν  στους  Αποστόλους  κατά  τις  40  ημέρες  πριν  από την Ανάληψή Του και την προβάλλει, βεβαιώνοντας έτσι  ότι  και  αυτός είδε  τον  Κύριο.

Συγκεκριμένα, στὶς  Πράξεις αναφέρεται ότι, ενώ ο  Παύλος  επορεύετο από την  Ιερουσαλήμ  στη  Δαμασκό, για  να συλλάβει άνδρες και γυναίκες  Χριστιανούς  και  να  τους  οδηγήσει δεμένους στην  Ιερουσαλήμ, ξαφνικά άστραψε ένα φως από  τον ουρανό  και  ο  Παύλος έπεσε  καταγής  και  άκουσε  μία  φωνή  να του λέγει:  «Σαούλ, Σαούλ, γιατί με καταδιώκεις;». Και  ο  Παύλος   ρώτησε:  «Ποιός  είσαι  Κύριε;». Και ο Κύριος του απάντησε:  «Εγώ είμαι ο Ιησούς, τον οποίο  εσύ  καταδιώκεις. Όμως σήκω τώρα και πήγαινε στην  πόλη, όπου  εκεί  θα  σου  πουν τι πρέπει να κάνεις». «Οι άνδρες που τον συνόδευαν έμειναν κατάπληκτοι, γιατί ενώ  άκουγαν τη  φωνή  δεν  έβλεπαν  κανένα». Μόνο  ο  Παύλος  είδε τον Κύριο, ενώ οι  συνοδοί του αντελήφθηκαν ότι  κάτι  το έκτακτο συνέβη. Έτσι το γεγονός της θείας εμφανίσεως και φωνής είναι και αντικειμενικά μαρτυρημένο. Τελικά, σύμφωνα με τις οδηγίες, οδήγησαν τον  Παύλο  στη  Δαμασκό  και  εκεί  για τρεις ημέρες έμεινε τυφλός, χωρίς να φάει  και  να πιεί  τίποτε. Στη Δαμασκό τον επισκέφθηκε κάποιος μαθητής ονόματι Ανανίας, ο οποίος παρά τις επιφυλάξεις που είχε  για τον  Παύλο, λόγῳ  της  φήμης  του  ως  διώκτου  των  Χριστιανών, και υπακούοντας στην εντολή του Κυρίου: «Πορεύου, ότι σκεύος εκλογής μοι εστιν ούτος του βαστάσαι το όνομά μου ενώπιον εθνών... εγώ γαρ υποδείξω αυτώ όσα δει αυτόν υπέρ του ονόματός μου παθείν», έθεσε τα χέρια του επάνω στον Σαύλο και  του είπε:  «Αδελφέ, ο Κύριος που σου φανερώθηκε στο δρόμο, με έστειλε για να ξαναβρείς το φως σου και  να φωτισθείς από το Άγιο Πνεύμα». Αμέσως εκαθάρισαν τα μάτια του, ξαναβρήκε το φως, σηκώθηκε, βαπτίσθηκε και, αφού έφαγε, ενδυναμώθηκε. Εκεί  δέχθηκε την  κατήχηση  της διδασκαλίας του Χριστού και ασφαλώς αναθεώρησε καθ’ ολοκληρίαν τη φαρισαϊκή ερμηνεία της  Παλαιάς  Διαθήκης  και  την  όλη συγκρότησή του, σύμφωνα  πλέον με τη νέα εντολή που έλαβε από τον Κύριο. Στη συνέχεια μετέβη στην Αραβική έρημο, στο βασίλειο των Ναβαταίων, νότια της  Δαμασκού, παρ’ ότι  τούτο  δεν  αναφέρεται ρητώς στις Πράξεις, προκειμένου πιθανόν να αποφύγει τους διώκτες του και αργότερα  ξαναγύρισε  στη  Δαμασκό, όπου  άρχισε  το  κηρυκτικό  έργο του για μία τριετία:  «αλλ’ απήλθον εις Αραβίαν  και  πάλιν  υπέστρεψα  εις Δαμασκόν».

Φεύγοντας  ο  Παύλος  από  τη  Δαμασκό  κατέφυγε  στην  Ιερουσαλήμ (37 – 38 μ.Χ.), για να γνωρίσει τους  Αποστόλους  και  τον  Πέτρο, κοντά  στους  οποίους  παρέμεινε  δεκαπέντε  ημέρες  και  στο  διάστημα  αυτό δεν είδε κανέναν άλλον από τους Αποστόλους παρά μόνο τον Ιάκωβο  «τον  αδελφόν του  Κυρίου», όπως  λέγει  ο  ίδιος, και παρ’ ότι προσπαθούσε να προσκολληθεί στους Μαθητές, εκείνοι ήσαν επιφυλακτικοί  μαζί του, επειδή  τον  εφοβούνταν  ως  διώκτη τους. Τελικά, όπως αναφέρεται στις Πράξεις, τον παρέλαβε ο Βαρνάβας, ο οποίος τον οδήγησε  στους  άλλους  Αποστόλους  και  διηγήθηκε  το θαύμα  της  μεταστροφής του, «πως εν τη οδώ  είδε τον Κύριο», ο  Κύριος ελάλησε  σ’ αυτόν  και πως  είχε τώρα την παρρησία να κηρύττει τον Ιησού. Έτσι έγινε δεκτός  και  άρχισε  να  συναναστρέφεται  τους  Μαθητές και  να κηρύττει με θάρρος τον Ιησού. Και εδώ όμως οι ελληνόφωνοι  Εβραίοι – ελληνιστές  επεδίωξαν  να τον θανατώσουν. Αλλά μόλις το πληροφορήθηκαν οι αδελφοὶ, τον οδήγησαν στην Καισάρεια και  από  εκεί  τον  φυγάδευσαν  στην  πατρίδα  του  την  Ταρσό.

Στη  γενέτειρά  του  Ταρσό  τον  ανεζήτησε   αργότερα   ο  Βαρνάβας  και τον μετέφερε στην Αντιόχεια, για να συνεχίσουν εκεί το έργο της διαδόσεως του Ευαγγελίου  και  να ενισχύσουν τους  εκεί  αδελφούς. Στην Αντιόχεια  ως  γνωστόν, ονομάσθηκαν  οι  μαθητές του Χριστού για πρώτη  φορά  «Χριστιανοί». Από  την Αντιόχεια  ταξίδεψαν και  πάλι  στα Ιεροσόλυμα (43 – 44 μ.Χ.), για να μεταφέρουν βοηθήματα της Εκκλησίας της Αντιοχείας,  στους πτωχούς αδελφούς της Εκκλησίας  της  Ιερουσαλήμ, που  υπέφεραν  από  την πείνα  επί  Κλαυδίου  Καίσαρος. Και  αφού  εξεπλήρωσαν την  αποστολή τους, επέστρεψαν πάλι στην Αντιόχεια παίρνοντας μαζί τους και τον Ιωάννη, τον επονομαζόμενο Μάρκο.

Για την πρώτη Αποστολική  περιοδεία μας πληροφορούν οι Πράξεις. Αρχηγός της αποστολής αυτής  ήταν ο  Βαρνάβας  και  αυτή περιελάμβανε τη Σελεύκεια, ολόκληρη την Κύπρο, την Πέργη της Παμφυλίας, την Αντιόχεια της Πισιδίας και τις πόλεις της Λυκαονίας μέχρι  το  Ικόνιο, τα  Λύστρα  και  τη  Δέρβη.

Στην Αντιόχεια ο Παύλος πρότεινε στον Βαρνάβα να αρχίσουν τη Β’ Αποστολική περιοδεία (τέλος 48 μ.Χ. – αρχές 52 μ.Χ. ή 48/49 – 51/52 μ.Χ.) και να επισκεφθούν ξανά τις Εκκλησίες που είχαν ιδρύσει κατά την πρώτη περιοδεία τους και να στηρίξουν τους πιστούς των Εκκλησιών αυτών. Ο  μεν Βαρνάβας, παίρνοντας μαζί του τον Ιωάννη – Μάρκο,  πήγε στην  Κύπρο, ο δε  Παύλος  πήρε  για  συνοδό του  τον  Σίλα  και  με τη Χάρη του Θεού περιόδευσαν τη Συρία και Κιλικία, στηρίζοντας τους πιστούς των Εκκλησιών των περιοχών αυτών. Από εκεί έφθασαν στις πόλεις Δέρβη και Λύστρα, απ’ όπου ο Παύλος παρέλαβε μαζί του τον Τιμόθεο, τον οποίο περιέτεμε για τους Ιουδαίους, επειδή  ήταν  ελληνιστής, και  συνέχισαν την περιοδεία τους. Κατόπιν διέσχισαν τη Φρυγία  και  τη  Γαλατική χώρα, όπου  όμως  παρέμειναν  αναγκαστικά λόγω  ασθενείας  του  Παύλου  και  έτσι  κήρυξε  και  εκεί  το  λόγο  του Θεού με επιτυχία. Με υπόδειξη του Αγίου Πνεύματος, το οποίο τους οδηγούσε σ’ όλη την πορεία, πορεύθηκαν βορειοδυτικά και  κατέληξαν στην  Τρωάδα.

Ευρισκόμενοι  στην  Τρωάδα  και  ενώ  πιθανόν  διαλογιζόταν   ο  Παύλος άν έπρεπε να περάσει στην αντίπερα ακτή, για να κηρύξει το λόγο του Θεού, δηλαδή στη  Μακεδονία  και  Ελλάδα, σε ευρωπαϊκό  πια  έδαφος, το Πνεύμα  το  Άγιο τον καθοδήγησε και  πάλι. Εμφανίσθηκε κάποιος άνδρας Μακεδόνας κατ’ όναρ  «παρακαλών αυτόν και λέγων διαβάς εις Μακεδονίαν βοήθησον ημίν». Το όραμα αυτό ο  Παύλος το  θεώρησε ως θεία  κλήση για να κηρύξει το λόγο του  Θεού  και  σε ευρωπαϊκό  έδαφος και γι’ αυτό ανεχώρησε από  την Τρωάδα, συνοδευόμενος  από  τον  Σίλα και  Τιμόθεο στους  οποίους προστέθηκε και  ο  ιατρός Λουκάς, και  μέσω Σαμοθράκης την επομένη έφθασαν στη Νεάπολη και από εκεί στους Φιλίππους, όπου  κήρυξαν το λόγο του Θεού έχοντας καλά αποτελέσματα, αφού προσείλκυσαν πολλούς Χριστιανούς.  «Εξήλθομεν έξω της πόλεως παρά τον ποταμόν, ου ενομίζετο προσευχή είναι»  και  εκεί συνάντησαν τις σεβόμενες τον Θεό γυναίκες προς τις οποίες ο  Παύλος ομίλησε  με  αποτέλεσμα μία από  αυτές, η πορφυρόπωλις Λυδία, να δεχθεί  το φωτισμό  του  Κυρίου, να  βαπτισθεί  μαζί  με όλη την οικογένειά της  και  με  επίμονες  παρακλήσεις να πείσει τους Αποστόλους να μείνουν στο σπίτι της. Εκεί  ο Παύλος  θεράπευσε τη μαντευομένη παιδίσκη, που απέδιδε πολλά κέρδη στους  κυρίους  της, οι οποίοι και κατήγγειλαν το γεγονός στις αρχές, με επακόλουθο τη σύλληψη του Παύλου και των συνοδών του, με την κατηγορία ότι διαταράσσουν την  πόλη, κηρύττοντας ιδέες και ήθη ξένα στους Ρωμαίους. Αποτέλεσμα της δίκης  ήταν  να  καταδικασθούν  σε  σκληρούς ραβδισμούς  και  σε εγκλεισμό στη  φυλακή. Αλλά  οι  προσευχές  και οι δοξολογίες  των  φυλακισμένων  καθώς  και  ένας  ισχυρός  σεισμός  είχαν ως συνέπεια να ανοίξουν οι πόρτες του δεσμωτηρίου και να λυθούν τα δεσμά των φυλακισμένων. Τούτο ανησύχησε το δεσμοφύλακα, ο οποίος αποπειράθηκε να σκοτωθεί, επειδή νόμισε ότι οι φυλακισμένοι δραπέτευσαν, αλλ’ η παρέμβαση του  Παύλου  όχι  μόνο  του  έσωσε  τη ζωή, αλλά  τον  κατήχησε  και  βάπτισε  αυτόν  και  όλη  την οικογένειά του. Στη  συνέχεια  οι  στρατηγοί  της πόλεως διέταξαν την απελευθέρωση  των Αποστόλων, αλλά  επειδή  ο  Παύλος  επικαλέσθηκε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτου, που είχε, ήλθαν οι ίδιοι και τους παρεκάλεσαν να εγκαταλείψουν την πόλη. Πράγματι ο Παύλος και  η συνοδεία του, αφού συνάντησαν τους λίγους πιστούς στην οικία της Λυδίας και ευχαρίστησαν τον Θεό, ανεχώρησαν μέσω Αμφιπόλεως και Απολλωνίας  για τη  Θεσσαλονίκη και  τη  Βέροια. Την  πρώτη  Εκκλησία της  Θεσσαλονίκης  απετέλεσαν αρχικά μερικοί μεν Ιουδαίοι, περισσότεροι δε από τους «σεβομένους» Έλληνες και  κυρίως πολλές γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξεως της πόλεως  «γυναικών τε των πρώτων ουκ ολίγαι». Η παράδοση διέσωσε μεταξύ των πρώτων Χριστιανών της Θεσσαλονίκης μερικά ονόματα, όπως ο Ιάσων, ο Αρίσταρχος, ο Σεκούνδος, ο Γάιος, Θεσσαλονικείς συνεργάτες του Παύλου.

Το  κήρυγμα  του  Παύλου  στη  Θεσσαλονίκη  δεν  ήταν  χωρίς  δυσκολίες και αντιδράσεις. Όπως  συνέβη  στους  Φιλίππους, όπου  κατηγορήθηκαν ο  Παύλος  και  οι  συνοδοί του ενώπιον  του  δήμου  και  των  στρατηγών ως ταραχοποιοί και ως διδάσκοντες για θεωρίες που αντιβαίνουν τα ρωμαϊκά  ήθη, έτσι  και τώρα στη Θεσσαλονίκη η επιτυχία του κηρύγματος του  Παύλου ενόχλησε τους Ιουδαίους που δεν  επίστεψαν, γιατί έβλεπαν ότι σημαντικός αριθμός Θεσσαλονικέων Ιουδαίων προσχωρούσε  στη νέα πίστη και  γίνονταν  Χριστιανοί και γι’ αυτό έπρεπε να αντιδράσουν με κάθε τρόπο. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος   ήταν να εξουδετερώσουν τον Παύλο και τους συνοδούς του χρησιμοποιώντας τη  βαρύτερη  κατηγορία. Επεχείρησαν  δηλαδή  να  τους  εμφανίσουν  ότι  στρέφονται  εναντίον των  ρωμαϊκών  αρχών  και τους  απέδωσαν τις  κατηγορίες της  εσχάτης  προδωσίας  και  της στάσεως εναντίον των αρχών του κράτους. Προς τούτο  «προσλαμβανόμενοι των αγοραίων άνδρας τινάς πονηρούς και οχλοποιήσαντες εθορύβουν την πόλιν» προεκάλεσαν οχλοκρατικές εκδηλώσεις   και ταραχές με αποτέλεσμα να αναστατώσουν την πόλη. Αναζήτησαν  τον  Παύλο  και τους συνεργάτες του, για να τους οδηγήσουν ενώπιον των αρχών της πόλεως. Όμως οι Χριστιανοί, άγρυπνοι και  ανήσυχοι, παρακολουθούσαν τις κινήσεις των αντιτιθέμενων Ιουδαίων και  των αρχών  και  έλαβαν  έγκαιρα  τα  μέτρα τους  για  τη  διάσωση  των  Αποστόλων. Γι’ αυτό  και  οι  διώκτες  του, αφού  δεν  ευρήκαν τον  Παύλο  και  τους  συνοδούς  του, κατευθύνθηκαν στη  συνέχεια  στο  σπίτι  του  Ιάσονος, για  τον  οποίο είχαν πληροφορηθεί  ότι  τους  είχε  προσφέρει  φιλοξενία  και  εργασία.

Στο  ολιγόχρονο  διάστημα της  παραμονής  των  Αποστόλων  στη  Βέροια, ο Παύλος με τους συνοδούς του  πήγαν στη  Συναγωγή  των Ιουδαίων, όπου  και  συνέχισαν  εκεί  το κήρυγμά τους. Και στη Βέροια ακολουθήθηκε η ίδια τακτική που  είχε εφαρμοσθεί  στους  Φιλίππους  και στη Θεσσαλονίκη· προεκάλεσαν και εκεί ταραχές «σαλεύοντες και ταράσσοντες τους όχλους»  και  τους  εξήγειραν  εναντίον των Αποστόλων, οπότε αναγκάσθηκαν οι  Βεροιείς, για να διασώσουν τον Παύλο, να τον φυγαδεύσουν, οδηγώντας τον σε κάποιο παραθαλάσσιο μέρος, ίσως  στη  Μεθώνη,  και  από  εκεί  ανεχώρησε  για  την  Αθήνα.

Φεύγοντας  από  τη  Μεθώνη δια θαλάσσης ο Παύλος έφθασε στην Αθήνα  και  κατά τη  συνήθη  τακτική του επικοινώνησε με τους  ολίγους Ιουδαίους  στη  Συναγωγή  καθώς  και  με  τους  προσηλύτους  της πόλεως. Στην αγορά της πόλεως, στην οποία συνήθιζαν τότε να συχνάζουν οι διάφοροι φιλόσοφοι και διδάσκαλοι, συνάντησε μερικούς απ’ αυτούς  και  συζήτησε μαζί τους το μήνυμα του  Χριστού για τη σωτηρία των ανθρώπων και τη  λύτρωση του κόσμου. Φαίνεται  ότι  αυτοί αρχικά ευρήκαν ενδιαφέρουσα τη συζήτηση με τον Παύλο και του ζήτησαν  να  αναπτύξει τη  διδασκαλία του ενώπιον του  Αρείου  Πάγου, που  ήταν  και  ο  υπεύθυνος  για τα θρησκευτικά  θέματα  και  τα  ήθη  της πόλεως. Πράγματι, ο Παύλος, παίρνοντας  ως  βάση τη  λατρεία  των Ελλήνων προς τον Άγνωστο Θεό και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις επικρατούσες τότε  ιδέες των  Στωικών  δεχομένων, όπως  αναφέρεται στις Πράξεις, ότι:  «εν αυτώ ζώμεν και  κινούμεθα  και  εσμέν», κατ’ αρχήν έλεγξε την πλάνη τους για τη λατρεία των ειδώλων και έπειτα τους ομίλησε για τον αληθινό και ζώντα Θεό, τον Λυτρωτή  Ιησού, ο  οποίος απεστάλη  από  τον  Θεό  να κηρύξει μετάνοια και  άφεση  αμαρτιών. Αυτόν τον Ιησού, ο οποίος  αναστήθηκε  εκ  νεκρών, όρισε ο Θεός να κρίνει όλους τους ανθρώπους, ζώντες και νεκρούς, οι οποίοι θα αναστηθούν  κατά  την  ημέρα  εκείνη της  κρίσεως  όλης  της  οικουμένης και  ανάλογα  με  τα έργα τους θα τύχουν αιώνιας ζωής  ή κολάσεως. Αλλά  το  κήρυγμα  αυτό  του  Παύλου  για  την  ανάσταση  των  νεκρών και  τη  μέλλουσα  κρίση  προκάλεσε  την έντονη αντίδραση των Αθηναίων  και  άλλοι τον ειρωνεύθηκαν απροκάλυπτα και  άλλοι του είπαν  μάλλον αδιάφορα ότι:  «θα σε ακούσουμε άλλη  φορά». Γι’ αυτό  και το  κήρυγμά του είχε  πολύ  πτωχά  αποτελέσματα· από  τους  Αθηναίους επίστευσαν πολύ λίγοι, μεταξύ  των οποίων ο Διονύσιος ο  Αρεοπαγίτης και  μία  γυναίκα  ονόματι  Δάμαρις.

Στενοχωρημένος  ο  Παύλος εγκατέλειψε την Αθήνα, αφού το κήρυγμά του δεν είχε την επιτυχία των άλλων πόλεων που είχε επισκεφθεί πριν, και έφθασε στην  Κόρινθο. Ευρήκε  εκεί  ένα ζευγάρι Ιουδαίους, τον Ακύλα  και  την  Πρίσκιλλα, που  μόλις  είχαν  έλθει  από  την  Ιταλία αφού  ο  Κλαύδιος  έδιωξε  τους  Ιουδαίους  από  τη  Ρώμη  και, επειδή ήταν και  αυτοί ομότεχνοι, έμεινε στο σπίτι τους. Και στην Κόρινθο ο Παύλος  άρχισε  το κήρυγμά του από τη Συναγωγή, όπως  συνήθιζε πάντα, με απλά όμως λόγια αυτή τη φορά και χωρίς τις φιλοσοφικές εκείνες ιδέες που ανέπτυξε στους Αθηναίους. Τους μίλησε μόνο για τον  «Ιησούν Χριστόν, και τούτον εσταυρωμένον». Επειδή όμως και εδώ οι Ιουδαίοι αντέδρασαν στο κήρυγμα του Παύλου και δεν θέλησαν να αποδεχθούν το περιεχόμενό του, ο Παύλος στράφηκε προς τους εθνικούς,  «και μεταβάς εκείθεν ήλθεν εις την οικίαν τινὸς ονόματι Τιτίου Ιούστου, σεβομένου τον Θεόν, ού η οικία ήν συνομορούσα τη συναγωγή», από τους οποίους  επίστεψαν πολλοί  και  εβαπτίσθησαν· μεταξύ  αυτών δε  ήταν και  ο  αρχισυναγωγὸς  Κρίσπος  και  όλοι  οι  οικείοι του. Μάλιστα ο Κύριος απεκάλυψε στον Παύλο  «δι’ οράματος εν νυκτί... μη φοβού, αλλά λάλει  και  μη  σιωπήσης, διότι  εγώ  ειμι  μετά  σου, και  ουδείς  επιθήσεταί σοι του  κακώσαί τε, διότι λαός εστί μοι πολύς εν τη  πόλει ταύτη». Γι’ αυτό και παρέμεινε στην Κόρινθο  «ενιαυτόν και μήνας  έξ διδάσκοντας στους Κορινθίους το λόγο του Θεού και  βοηθούμενος  στο  έργο  του  από  τους Τιμόθεο και Σίλα, που επέστρεψαν εν τω μεταξύ από τη Βέροια, φέρνοντες ευχάριστα νέα για τη στερέωση της πίστεως των Χριστιανών της  Θεσσαλονίκης  και  Βεροίας. Αυτά  τα  νέα  έδωσαν  την ευκαιρία στον Παύλο να γράψει τις δύο προς Θεσσαλονικείς επιστολές του. Το κήρυγμα τοῦ  Παύλου στην Κόρινθο είχε καρποφόρα αποτελέσματα, πράγμα που προκάλεσε την αγανάκτηση των Ιουδαίων, οι οποίοι τον κατηγόρησαν στο Ρωμαίο ανθύπατο Γαλλίωνα. Ο Γαλλίων όμως μη επιθυμών να αναμιχθεί σε ζητήματα  «περί λόγου και ονομάτων και νόμου», τους  έδιωξε.

Ύστερα από μερικές ακόμα ημέρες παραμονής του στην Κόρινθο ο Παύλος  ανεχώρησε  μαζί   με τους  συνοδούς  του  Ακύλα  και  Πρίσκιλλα για  τη  Συρία, με πρώτο  σταθμό την Έφεσο, στην οποία έμεινε λίγο χρόνο, παρά τις παρακλήσεις  των πιστών της να μείνει περισσότερο κοντά τους. Από την Έφεσο  έφθασε  στην  Καισάρεια  και  κατέληξε  στην Αντιόχεια, αφού προηγουμένως ανέβηκε στην Ιερουσαλήμ να χαιρετήσει την  εκεί  κοινότητα  των  πιστών.

Στην Έφεσο, όταν έφθασε ο Παύλος, κατά την Τρίτη αποστολική περιοδεία (άνοιξη 52 – άνοιξη 57 μ.Χ.), άρχισε το  κήρυγμα  του  λόγου  του Θεού και  της ενισχύσεως των πιστών, καταδεικνύοντας τη θεία προέλευση  και  αλήθεια της  διδασκαλίας  του  ακόμη  και  με τα θαύματα  που  επιτελούσε, θεραπεύοντας  ασθενείς  και  δαιμονιζομένους.

Στη  Ρώμη  ο  Απόστολος  Παύλος  έμεινε  μία ολόκληρη  διετία (60 – 62 μ.Χ. ή 59 – 61 μ.Χ.) φυλακισμένος σε ιδιαίτερη ενοικιασμένη οικία, όπου μπορούσε  να δέχεται όλους όσοι ήθελαν να τον επισκεφθούν, να κηρύττει το λόγο του Θεού και  να διδάσκει για τον Ιησού Χριστό με παρρησία  και  χωρίς  μεγάλα εμπόδια. Στο διάστημα αυτό της παραμονής  του  στη Ρώμη ο Παύλος έγραψε την προς  Εφεσίους Επιστολή  καθώς   και  τις  λεγόμενες  Επιστολές  αιχμαλωσίας.

Ο ακριβής  χρόνος  του  θανάτου  του  Παύλου  δεν  είναι  γνωστός, ελλείψει συγκεκριμένων πληροφοριών, τις οποίες όμως αναπληρώνει η αρχαία εκκλησιαστική παράδοση, η οποία συνδέει το μαρτυρικό θάνατο του  Παύλου με το μαρτυρικό θάνατο του Πέτρου  και  αναφέρει  σχετικά μόνο  ότι οι  δύο  Απόστολοι  μαρτύρησαν κατά  το  διωγμό  του  Νέρωνος, χωρίς  να  προσδιορίζει τον  ακριβή  χρόνο  του  μαρτυρίου τους. Εξ  άλλου ο  χαρακτηρισμός της 29^ης Ιουνίου ως «γενεθλίου» ημέρας τους δεν δηλώνει την ημέρα του  μαρτυρίου τους, αλλά  την  καθιέρωση  του  κοινού  εορτασμού της μνήμης τους, το 258 μ.Χ., ίσως λόγω της ανακομιδής των λειψάνων τους. Το πιθανότερο είναι ο Παύλος να μαρτύρησε  στα  τέλη  περίπου  του  έτους  της  συλλήψεώς  του, το  65 μ.Χ. ή  το  αργότερο στις αρχές του  66 μ.Χ. Τον εξετέλεσαν με ξίφος  κοντά στην  «περιοχή του Λικινίου», παρά την Οστία οδό, σε τόπο  ονομαζόμενο  «Σωτήριο Νερό», που  σήμερα  είναι γνωστός ως Μονή των  «Τριών Πηγών». Εκεί  κοντά  και τον ενταφίασαν. Στον τόπο της Ταφής ο Ανίκητος  του  ανήγειρε  «νεκρικό  τρόπαιο», που  πιθανόν  περικλειόταν σε  κάποιο  μεγαλύτερο  κτίσμα.

Η Κωνσταντίνεια βασιλική του Βατικανού, παρά τις πολλές επισκευές λόγω των καταστροφών που τις προξένησαν οι βαρβαρικές  επιδρομές  του 5^ου  και 6^ου αιώνος μ.Χ., παρέμεινε δώδεκα αιώνες κέντρο  προσκυνηματικής ευσεβείας. Ήταν πεντάκλιτη  βασιλική, με  90  μέτρα  μήκος  και  65 μέτρα  πλάτος. Η Αναγέννηση κατέστρεψε τον πάνσεπτο αυτό ναό και στη θέση του έκτισε τον αχανή και βαρύ σημερινό Άγιο  Πέτρο (1626). Στην οδό προς την Ωστία ιδρύθηκε  αρχικά  μικρή  τρίκλιτη  βασιλική, την οποία επεξέτειναν το 386 μ.Χ. οι  αυτοκράτορες  Ουαλεντιανός  Β’, Θεοδόσιος  και Αρκάδιος σε πεντάκλιτη και την εγκαινίασε, το 390 μ.Χ., ο  Πάπας  Σιρίκιος (384 – 398 μ.Χ.). Η  βασιλική διατηρήθηκε σχεδόν ακέραια μέχρι  τον  Ιούλιο του 1823, που κάηκε από μεγάλη πυρκαγιά, αλλά αναστηλώθηκε με πιστότητα στο αρχαίο της κάλλος.         
Ο τάφος του Αποστόλου Παύλου καλύπτεται με μία μεγαλογράμματη λατινική  επιγραφή  του 4^ου αιώνος μ.Χ., που γράφει:  «Στον Παύλο, Απόστολο  Μάρτυρα».

Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ’. Κανόνας πίστεως.

Ἐθνῶν σε κήρυκα καὶ φωστῆρα τρισμέγιστον, Ἀθηναίων διδάσκαλον, Οἰκουμένης ἀγλάϊσμα, εὐφροσύνως γεραίρομεν· τοὺς ἀγῶνας τιμῶμεν καὶ τὰς βασάνους διὰ Χριστόν, τὸ σεπτόν σου μαρτύριον. Ἅγιε Παῦλε Ἀπόστολε, πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.

Ἕτερον Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’. Τῆς ἐρήμου πολίτης.

Ἐκλογῆς Χριστοῦ σκεῦος καὶ Ἀπόστολος μέγιστος, καὶ σαγηνευτὴς ἐθνῶν θεῖος, ἐν τῷ λόγῳ τῆς χάριτος, ἐδείχθης ὡς πλήρης ὢς φωτός, Ἀπόστολε Παῦλε ἀληθῶς· τὸν γὰρ ἄγνωστον κηρύττεις ἡμῖν Θεόν, τοῖς πόθῳ ἀνακράζουσι· δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ θαυμαστώσαντι, δόξα τῷ χορηγοῦντι διὰ σοῦ, πᾶσι τὰ κρείττονα.

Ἕτερον μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου. Ἦχος δ’.

Οἱ τῶν Ἀποστόλων πρωτόθρονοι, καὶ τῆς οἰκουμένης διδάσκαλοι, τῷ Δεσπότῃ τῶν ὅλων πρεσβεύσατε, εἰρήνην τῇ οἰκουμένῃ δωρήσασθαι, καὶ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος.

Ἕτερον μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου. Ἦχος γ’. Θείας πίστεως.
Θεῖοι κήρυκες, τῆς εὐσεβείας, κρήνη δίκρουνος, θεογνωσίας, καὶ δογμάτων οὐρανίων ἀκφάντορες, Πέτρε καὶ Παῦλε σαφῶς ἀνεδείχθητε, ὡς Ἀποστόλων τῶν θείων Πρωτόθρονοι. Ἀλλ’ αἰτήσασθε, σωτήριον ἡμῖν ἔλλαμψιν, καὶ λύτρωσιν παθῶν καὶ μέγα ἔλεος.

Κοντάκιον. Ἦχος γ’. Ἡ Παρθένος σήμερον.

Ἀποστόλων πρόκριτος, καὶ κορυφαῖος ἐδείχθης, προσκληθεὶς Ἀπόστολε, παρὰ Χριστοῦ οὐρανόθεν· ἔνθεν δή, τὴν οἰκουμένην πᾶσαν διῆλθες, ἅπαντας, καταφωτίζων πρὸς θείαν πίστιν· διὰ τοῦτό σοι βοῶμεν· χαίροις ὦ Παῦλε, Ἐκκλησιῶν ὁ φωστήρ.

Ἕτερον μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου. Ἦχος β’. Αὐτόμελον.

Τοὺς ἀσφαλεῖς, καὶ θεοφθόγγους κήρυκας, τὴν κορυφήν, τῶν Ἀποστόλων Κύριε, προσελάβου εἰς ἀπόλαυσιν, τῶν ἀγαθῶν σου καὶ ἀνάπαυσιν· τοὺς πόνους γὰρ ἐκείνων καὶ τὸν θάνατον, ἐδέξω ὑπὲρ πᾶσαν ὁλοκάρπωσιν, ὁ μόνος γινώσκων τὰ ἐγκάρδια.

Ἕτερον μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου. Ἦχος γ’. Ἡ Παρθένος σήμερον.
Ἀποστόλων πρόκριτοι, καὶ κορυφαῖοι ὀφθέντες, οὐρανοὶ ὡς ἔμψυχοι, δόξαν Θεοῦ διηγοῦνται, Πέτρος μέν, ὁ τῆς ἀγάπης τοῦ Λόγου πλήρης, Πεῦλος δέ, ὡς ἐκλογῆς Χριστοῦ σκεῦος θεῖον, καὶ ἀμφότεροι αἰτοῦνται, πᾶσι δοθῆναι πταισμάτων ἄφεσιν.

Μεγαλυνάριον.

Χαίροις Ἀποστόλων ἡ καλλονή, καὶ ἐθνῶν ὁ κῆρυξ, καὶ διδάσκαλος καὶ φωστήρ· χαίροις Ἐκκλησίας, ὑφηγητὴς ἁπάσης, καὶ μέγας λαμπαδοῦχος, Παῦλε Ἀπόστολε.

Μεγαλυνάριον μετὰ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου.
Πέτρε θεῖον ἅρμα Χερουβικόν, οὐράνιε Παῦλε, ὄχημά τε Σεραφικόν, ἡ πύρινος γλῶσσα, τοῦ Θεανθρώπου Λόγου, πυρός με τῆς γεέννης, ἀπολυτρώσασθε.