Ὁ Ὅσιος Μάξιμος ὁ Γραικός

Ὁ Ἅγιος Μάξιμος ὁ Γραικὸς γεννήθηκε στὴν Ἄρτα περὶ τὸ ἔτος 1470. Τὸ κατὰ κόσμο ὄνομά του ἦταν Μιχαὴλ Τριβώλης καὶ ἀνῆκε στὴ μεγάλη οἰκογένεια τῶν Τριβωλῶν, ποὺ οἱ ρίζες της ἔφταναν μέχρι τοὺς Παλαιολόγους. Ἡ οἰκογένειά του, ἡ ὁποία ζοῦσε ἀρχικὰ στὴ Λακεδαιμόνα, πῆγε στὴν Κέρκυρα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴν Ἄρτα, ὅπου ἐγκαταστάθηκε. Ὁ Ὅσιος ἔμαθε τὰ πρῶτα του γράμματα στὴν Ἄρτα καὶ στὴν Κέρκυρα, μὲ τὴ φροντίδα τοῦ πατέρα του Μανουὴλ καὶ συνέχισε τὶς σπουδές του σὲ γνωστὰ εὐρωπαϊκὰ πανεπιστήμια, ὅπως τῆς Πάδοβας, τῆς Φλωρεντίας, τῶν Παρισίων καὶ ἀλλοῦ. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 16ου αἰώνα μ.Χ. ἔρχεται στὴ Μονὴ Βατοπαιδίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, κείρεται μοναχός, μὲ τὸ ὄνομα Μάξιμος, καὶ ἐπιδίδεται στὴ μελέτη καὶ στὴν ἄσκηση. Στὴ μονὴ ἐγκαταβιοῦσε καὶ ὁ λόγιος πρώην Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νήφων ὁ Β’ (1486 – 1489, 1497 – 1498, 1502). Οἱ συζητήσεις του μὲ τὸν Ἅγιο Νήφωνα († 11 Αὐγούστου) τὸν βοήθησαν νὰ κατανοήσει βαθύτερα τὸ ὀξὺ ἀντιλατινικὸ πνεῦμα τοῦ Ὀρθόδοξου μοναχισμοῦ. Ἡ προσωπικότητα τοῦ Ἁγίου Μαξίμου ὁλοκληρώθηκε πράγματι στὴ Ρωσία, ἡ ὁποία μετὰ τὴν ἀποτίναξη τοῦ μογγολικοῦ ζυγοῦ, ἀναζητοῦσε τὸν ἀνακαθορισμὸ τῆς πολιτικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς της ταυτότητας. Ἡ ἀνακάθαρση τῶν πηγῶν τοῦ πνευματικοῦ βίου τοῦ Ρωσικοῦ λαοῦ θεωρεῖτο προφανῶς ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη, διότι εἶχαν διαπιστωθεῖ νοθεύσεις, παραφθορὲς καὶ σφάλματα καὶ σὲ αὐτὰ ἀκόμη τὰ λειτουργικὰ βιβλία. Ἔτσι, τὸ ἔτος 1518, φθάνει στὸ Ἅγιο Ὄρος ἐπίσημη ἀντιπροσωπεία τοῦ τσάρου τῆς Μοσχοβίας, Βασιλείου Ἰβάνοβιτς καὶ συνοδεύει τὸν Ἅγιο Μάξιμο στὴ Μόσχα. Εἶχε προηγηθεῖ πρόταση τοῦ τσάρου στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο καὶ στὸ Πατριάρχη Θεόληπτο Α’ (1513 – 1522), τὸ ὁποῖο τελικὰ ἔκαμψε τὴν ἀρχικὴ ἄρνηση τοῦ Ἁγίου στὴν πρόσκληση τοῦ τσάρου. Σκοπὸς τῆς προσκλήσεως ἦταν ἡ ἀποκατάσταση τῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων ἀπὸ ἀνορθόδοξες ἐπεμβάσεις καὶ αἱρετικὲς δοξασίες. Ὁ Ἅγιος Μάξιμος δὲν εἶχε μόνο τεράστια μόρφωση, ἀλλὰ ἦταν καὶ γλωσσομαθέστατος. Ὁ Ἅγιος ἔφερε μὲ ἐπιτυχία σὲ πέρας τὸ ἔργο του. Ὁ τσάρος ὅμως ἀθέτησε τὴν ὑπόσχεσή του ὅτι θὰ τοῦ ἐπέτρεπε νὰ ἐπιστρέψει στὴ μονὴ τῆς μετάνοιάς του, τὸ Βατοπαίδι, καὶ ἔτσι ὁ Ἅγιος κατακρατεῖται στὴ Μόσχα ὡς φιλοξενούμενος. Ἐκεῖ δημιουργεῖ σχολή. Ἡ παραμονή του στὴ Μόσχα τοῦ δίνει τὴν δυνατότητα νὰ γνωρίσει βαθύτερα τὴν ζωὴ στὴ Μοσχοβία, τὴν ἀπερίγραπτη ἀθλιότητά της, τὴν ἄκρατη θρησκοληψία καὶ τυπολατρία. Τὰ μοναστήρια εἶχαν γίνει κέντρα πλουτισμοῦ. Ὁ Ἅγιος, μαζὶ μὲ ἄλλους Ρώσους ἀδελφούς, βρίσκεται στὸ κέντρο τῆς θύελλας ποὺ ξεσπάει. Ἐπιζητεῖ μὲ τοὺς τολμηροὺς ἀγῶνες του τὴν ἀναγέννηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ κοινωνικῆς ζωῆς. Ἡ χριστοκεντρικὴ θεώρηση τοῦ Ὀρθόδοξου ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, ἀπέκλειε κάθε ἀνθρωποκεντρική, κοσμοκεντρικὴ ἢ ἱεροκρατικὴ αὐτονόμηση καὶ προέβαλε τὴν ἐν Χριστῷ ὀργανικὴ καὶ λειτουργικὴ ἑνότητα τοῦ ὅλου σώματος, ἤτοι κλήρου καὶ λαοῦ σὲ μία θεοκεντρικὴ βίωση τῆς ἱστορίας. Παράλληλα ὁ Ἅγιος Μάξιμος ἀντιμετωπίζει ἀποτελεσματικὰ τὴν παπικὴ προπαγάνδα, ποὺ ἀπειλεῖ τὴν Ὀρθόδοξη Ρωσία. Οἱ ἀγῶνες τοῦ Ἁγίου Μάξιμου προκαλοῦν τοὺς ἀντιπάλους, τὸ ἱερατικὸ κατεστημένο, ἀλλὰ καὶ τὴν τσαρικὴ αὐλή. Ἡ ἔριδα μεταξὺ τῶν «Ἰωσηφιτῶν» μοναχῶν, ποὺ ὑποστήριζαν τὸ κανονικὸ δικαίωμα κτήσεως περιουσίας τῶν μοναστηριῶν καὶ τῶν «Ζαβολγείων» μοναχῶν, ποὺ ἐναντιώνονταν στὴν ἀπόκτηση περιουσίας τῶν μοναστηριῶν, ἀνέδειξε τὶς βαθύτερες ρίζες τῶν ἐσωτερικῶν ἀντιφάσεων τοῦ πνευματικοῦ βίου τῆς Ρωσίας. Τὸ ζήτημα ἀφοροῦσε οὐσιαστικὰ στὴν διαφορετικὴ κατανόηση τοῦ σκοποῦ κτήσεως μεγάλης περιουσίας ἀπὸ τὰ μοναστήρια. Ὁ Ἅγιος βρισκόταν πλησιέστερα πρὸς τὶς θέσεις τῶν «Ζαβολγείων» μοναχῶν καὶ ὑπῆρξε διακριτικὸς ὑποστηρικτής τους. Διαβάλλεται ὡς αἱρετικὸς καὶ ἀντίπαλος τῆς δυναστείας. Οἱ συνωμοτικοὶ μηχανισμοὶ ὁλοκληρώνουν τὸ καταχθόνιο ἔργο τους καὶ ὁ Μάξιμος συλλαμβάνεται. Καταδικάζεται σὲ 25 χρόνια φυλάκιση. Τὸ φρικτό του μαρτύριο ἀρχίζει. Τὸν ρίχνουν σὲ σκοτεινὸ κελί. Τοῦ στεροῦν ἀκόμη καὶ τὴ Θεία Μετάληψη. Ἀκόμη καὶ τὰ μέσα νὰ γράφει. Γράφει μὲ κάρβουνο στοὺς τοίχους τῆς φυλακῆς, γιὰ νὰ δώσει διέξοδο στοὺς λογισμούς του. Ἐκεῖ ἔγραψε τὸν περίφημο «Κανόνα εἰς τὸ Ἅγιον Πνεῦμα». Οἱ ἐχθροί του δίνουν ἰδιαίτερη ἔμφαση στὶς θέσεις τοῦ Ἁγίου Μαξίμου γιὰ τὶς κανονικὲς ἐκκλησιαστικὲς σχέσεις τῆς Ρωσίας πρὸς τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Ὁ ἁγιορείτης μοναχὸς ὑπερασπιζόταν ὄχι ἁπλὲς διεκδικήσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἐπὶ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας, ἀλλὰ κύρια καὶ πρώτιστα τὸν ὑπ’ αὐτῆς ὀφειλόμενο σεβασμὸ στὴν καθιερωμένη Ὀρθόδοξη κανονικὴ τάξη. Ὑπὸ τὸ πνεῦμα αὐτὸ πρέπει νὰ κατανοηθεῖ καὶ ἡ ἀντίρρηση τοῦ Ἁγίου Μαξίμου στὴ θεωρία τῆς «Τρίτης Ρώμης», ἡ ὁποία θεμελιωνόταν στὴν αὐθαίρετη παραδοχὴ τῆς δῆθεν ἐκτροπῆς τοῦ Οἰκουμενικοῦ θρόνου ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη παράδοση. Ἡ φωνή του, ἀπὸ τὴ μονὴ Ὄτροτυ τῆς Ἐπισκοπῆς Τβὲρ τῆς Ρωσίας, ὅπου ἦταν φυλακισμένος, φθάνει ὡς τὶς ἐσχατιὲς τῆς ἀχανοῦς χώρας. Γίνεται ὁ διδάσκαλος, ὁ ἀναμορφωτής. Ὅλα τὰ Πατριαρχεῖα ἐπεμβαίνουν γιὰ τὴν ἀπελευθέρωσή του. Ὁλόκληρη ἡ Ἀνατολὴ συγκλονίζεται ἀπὸ τὸ μαρτύριό του. Τὸ ἔτος 1551 ὁ Ἰβὰν Δ’ ὁ Τρομερὸς ἀπελευθερώνει τὸν Ἅγιο καὶ τὸν μεταφέρει, μὲ πρωτοβουλία τοῦ ἡγουμένου Ἀρτεμίου, στὴ Λαύρα τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Σεργίου. Ἐκεῖ ὁ Ὅσιος πέρασε τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς του καὶ κοιμήθηκε ὁσίως τὸ 1556. Τὸ ἔργο τοῦ Ἁγίου Μαξίμου, παρὰ τὸν διωγμὸ καὶ τὴν ἄδικη καταδίκη αὐτοῦ, ἐπέζησε καὶ ἀποτέλεσε τὴν βάση τῶν ἀποφάσεων τῆς συγκληθείσης τὸ ἔτος 1551 Συνόδου τῶν Ἑκατὸ Κεφαλαίων, δικαιωθέντος ἔτσι τοῦ ἔργου αὐτοῦ, τὸ ὁποῖο συνετέλεσε στὴ λειτουργικὴ ἀναγέννηση, ἰδιαίτερα διὰ τῆς διορθώσεως τῶν λειτουργικῶν βιβλίων, τὴν ἀνάπτηξη τοῦ θεολογικοῦ λόγου, τὴν προώθηση θεμάτων τοῦ ἱεροῦ κλήρου καὶ τοῦ μοναχισμοῦ καὶ τὴν προστασία τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ αὐθαίρετες ἐπεμβάσεις τῆς ἑκάστοτε ἐξουσίας. Ὁ ἡγέτης τῶν Ζαβολγείων μοναχῶν καὶ φίλος τοῦ Ἁγίου Μαξίμου, ὁμολογοῦσε ὅτι «μόνο τώρα, διὰ τοῦ Μαξίμου, ἐγνωρίσαμε τὸν Θεό», ἐνῶ τὰ ἔργα του ἀντιγράφονταν καὶ διαδίδονταν ταχύτατα χαρακτηριζόμενα ὡς «θεία καὶ ἅγια». Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α’. Τοῦ λίθου σφραγισθέντος. Λακεδαιμονίων τὸν γόνον, καὶ τῆς Ἄρτης τὸ καύχημα, τὸν φωστήρα τῶν Ρώσων καὶ τοῦ Ἄθω ἀγλάϊσμα, τιμήσωμεν συμφώνως οἱ πιστοί, βοῶντες πρὸς αὐτὸν εἰλικρινῶς, δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῶν Ὀρθοδόξων τὸ νέον καύχημα.